در
این مقاله قصد داریم شما را با بیرجند و مکان های گردشگری آن بیشتر آشنا کنیم ، پس
با چترآتا همراه باشید تا در مورد این شهر
بیشتر بدانید .
معرفی بیرجند
شهر
بیرجَند مرکز استان خراسان جنوبی و مرکز شهرستان بیرجند در شرق ایران است. این شهر
در سال ۱۳۸۵، تعداد ۱۵۷,۸۴۸ نفر جمعیت داشته‌است.شهر بیرجند، اولین شهر در ایران
است که دارای سازمان آبرسانی بوده و بنگاه آبلوله بیرجند به عنوان اولین سازمان
آبرسانی ایران شناخته می‌شود.این شهر همچنین دومین شهری در ایران است که در سال
۱۳۰۲ و پیش از تهران، از لوله‌کشی آب شهری برخوردار گردید.
نام
اصلی این شهر، بیرجند است که به صورت‌های برجند، برجن، برکن و بیرگند نیز در نوشته
آمده‌است.پنج وجه تسمیه برای بیرجند بیان شده‌است.بیرجند یعنی نصف شهر/نیم شهربیرجند
یعنی شهر بلندبیرجند یعنی شهر چاه بیرجند یعنی شهر طوفان بیرجند یعنی برزن.
ه
علت موقعیت سیاسی و استراتژیک شهر بیرجند، سومین فرودگاه کشور در سال ۱۳۱۲ پس از
قلعه مرغی و بوشهر، در این شهر ساخته شد و تا پیش از جنگ جهانی دوم ، دو کنسولگری
انگلستان و روسیه در بیرجند، مشغول فعالیت بوده‌اند.
علاوه
بر نام بیرجند که ساختار آن برگرفته از زبان پهلوی بوده و به دوران پیش از اسلام
باز می‌گردد، بنا به روایتی ، بیرجند، احتمالاً در اواخر حکومت ساسانیان و توسط
زرتشتیان یزدی و کرمانی به عنوان منزلگاهی در حاشیه کویر و در مسیر عبور از کویر
به سمت شمال خراسان بزرگ و ماوراءالنهر بنا شده‌است.
بیرجند
در قدیم چند بار به علت زلزله ویران شده‌است. در فرهنگ عامه بیرجند، داستانهای بسیاری
درباره ویرانی بیرجند در یک زلزله عظیم و سکونت دسته‌ای از کولی‌‌های چادرنشین در
آن، نقل شده‌است. این شهر از عهد صفویه که خانواده امیریه در آنجا امارت یافتند رو
به اعتبار گذاشته‌است.
قرائن
و شواهد نشان دهنده این است که آبادانى و رونق شهر بیرجند از دوره صفویه به بعد
بوده، که تقریباً تا اواسط دوره قاجاریه معماری و بافت هماهنگی را دربر داشته است.
یادمانهاى
تاریخی بیشمار در این شهر، خانه هاى گلی و گنبدی شکل و کوچه هاى پیچ در پیچ،
قراولخانه هاى بیدار و کاروانسراهاى پرجنب و جوش حکایت از دفاع در برابر دشمن بیگانه
و یا مبارزه با توفان شن دارد. با توجه به همه این عوامل شناخت گذشته شهر بیرجند
با عناصری چون میدانهاى کوچک، آب انبارهاى قدیمی، مساجد و حمامهاى عمومی میسر می‌گردد.
روی هم رفته شهر بیرجند داراى 19 محله معتبر و مهم بوده است.
مکان های گردشگری بیرجند
ارگ کلاه فرنگی
ارگ
کلاه فرنگی یکی از آثار تاریخی مربوط به دوره قاجار است که به سالهای ۱۲۶۴ تا ۱۳۱۳
هجری قمری باز می گردد و در خیابان مطهری شهر بیرجند واقع شده است. این ارگ در حال
حاضر محل استانداری خراسان جنوبی است که در گذشته به نام‌های دیگری همچون ارگ حسام
الدوله، قصر بی بی عروس و ارگ سرکار نیز خوانده می‌شد .
صرف
نظر از فرم زیگوراتی آن در بخش هم کف کاملترین نقشه و فضاسازی را دارا می‌باشد و
قسمت ورودی ارگ جلوتر از طبقه هم کف ایجاد شده است که با چندین قوس طاق‌های زیبایی
را در بنا به وجود آورده است. ارگ کلاه فرنگی منسوب به امیر حسن خان شیبانی و
متعلق به امیر علم خزیمه بوده که وی آن را به فرمانداری بیرجند اهدا نمود.
این
ارگ زمانی مقر حکومتی بود از یادگارهای اواخر دوره زندیه و اوایل دوره قاجار می‌باشد.
عمارت ارگ صرف نظر از فرم ویژه «زیگوارتی» و «شش اشکوبه» از چند بخش مهم تشکیل شده
است.
ارگ
کلاه فرنگی به شکل شش ضلعی و در رأس به شکل مخروط و به رنگ سفید می‌باشد و مصالح این
ساختمان از گل، آجر، آهک و ساروچ است. بخش هم کف بنا با داشتن کاملترین نقشه و
فضاسازی، جایگاه ویژه‌ای در این بنا دارد.
فضای
ورودی ارگ جلوتر از طبقه هم کف ساخته شده و با چند قوس زیبا و چشمگیر طاق‌هایی را
در آن بوجود آورده است. مجموع فضاهای بوجود آمده در طبقه هم کف، علاوه بر دارا
بودن تزیینات و فنون تزیینی گوناگون به گونه‌ای طراحی شده که فضاهای مختلف مانند
هشتی، گنبدی‌ها و اتاق‌ها به وسیله دالان‌های ارتباطی با هم مرتبط می‌باشند.
حوضخانه
بنا نیز مرکزیتی را در طبقه همکف بوجود آورده بطوریکه ورودیهای مختلفی از فضای پیرامون
حوضخانه به این محل گشوده می‌شوند. محوطه حوضخانه یک متر از کف اصلی بنا پایین‌تر
است و به صورت هشت ضلعی طراحی و ساخته شده است.
فضای
پیرامون این مکان دارای طاق‌نماهای تزیینی با مقرنس‌های زیبا می‌باشد به تعداد طاق
نماها، سکوهای کوتاهی در بخش تحتانی آن تعبیه شده است. روشنایی فضای حوضخانه از طریق
گنبدی کلاه فرنگی و توسط پنجره‌های نورگیر تأمین می‌شود.
آب
نمای زیبایی نیز با فرم مخصوص علاوه بر تهویه حوضخانه، هوای مطبوعی را در این مکان
به وجود می‌آورد. از جمله تزیینات به کار رفته در فضای حوضخانه، مقرنس، رسمی‌بندی،
کاربندیهای لانه زنبوری و تزیینات گلدانی است. طبقه اول بنا که به صورت هشت ضلعی
بر روی طبقه هم کف ساخته شده، دارای فضای کمتری است و چند اطاقک در آن ساخته شده
است. همچنین سه طبقه دیگر بنا به صورت نمادی ساخته شده و صرفاً به دلیل فرم پذیری
بنا می‌باشد.
قلعه بیرجند
قلعه
بیرجند که با نام‌های قلعه ته ده و پایین شهر نیز شناخته می‌شود، بزرگترین و قدیمی‌ترین
بنای تاریخی بیرجند به شمار می‌رود . این قلعه که از جمله نقاط گردشگری بیرجند و
استان خراسان جنوبی است، بر فراز بلندترین نقطه غربی تپه ماهورهای شهر بیرجند قرار
دارد.
این
قلعه با وسعتی بالغ بر 3000 مترمربع در دوره صفویه ساخته شده و در واقع هسته اولیه
شهر بیرجند محسوب می‌شود. البته برخی نیز بنای این قلعه را به پیش از آن دوره نسبت
می‌دهند. قلعه بیرجند از خشت و گل و چینه ساخته شده و از دوره صفویه تا قاجاریه
مردم این شهر را در مقابل تهاجم دشمنان به ویژه ترکمن‌ها و ازبک‌ها محافظت می‌کرده
است.
قلعه
بیرجند در دوره قاجاریه به طور کامل بازسازی و مورد استفاده قرار گرفت. با توجه به
شواهد موجود به وسیله نقب های زیرزمینی به نقاط مهم شهر مثل ارگ بهارستان، ارگ
کلاه فرنگی و قنات قصبه مرتبط بوده است. این قلعه دارای 7 برج بوده که شش برج از
آن باقی مانده است. مرمت این بنا در سال 1378 به وسیله شهرداری بیرجند شروع شد.
در
روزگاران گذشته در بیرجند دو قلعه معتبر و چندین ارگ و ساختمان بزرگ وجود داشته که
در آغاز سده چهاردهم خورشیدی آثاری از آن دو قلعه و نیز تعدادی ارگ و ساختمان بزرگ
باقی است.
قلعه
عظیم و قدیمی پایین شهر بیرجند یک قلعه کوهستانی از نوع نظامی می‌باشد. این قلعه
نه جای سکونت بلکه مکانی برای انجام وظیفه نگهبانان بوده و ساکنان این قلعه
نگهبانانی بودند که وظیفه آن ها رساندن اخبار، تأمین امنیت و حفاظت بود.
در
این قلعه انبارهای آب و آذوقه پیوسته نگهداری می‌شد تا در مواقع حملات دشمن یا
هجوم های سراسری، ساکنان شهر، تجار، پیشه وران، افراد مهم، فرماندهان با خانواده‌های
خود و دارایی هایی منقول از طریق نقب‌هایی که تعبیه شده بود، به قلعه پناه برند.
این
نقب‌ها از قلعه به خانه اشراف و افراد حکومتی، همچنین مرکز محلات (از جمله محله
سرو) و مسیرهای متعددی همچون ارگ بهارستان، ارگ کلاه فرنگی را شامل می‌شد. بنای
قلعه را برج‌هایی دو طبقه در چهار طرف با حصار اصلی در میان گرفته بر فراز این برج‌ها
که به شکل استوانه هستند.
روزنه‌هایی
ایجاد شده که کاربرد آن دیدبانی برای دفاع از قلعه و ساکنان شهر می‌باشد و محل امنی
برای تیراندازی و ضربه زدن به دشمن محسوب می‌شده، دیوار بنا با فرم آمده آن همچنین
ضخامت آن امکان دیدبانی را بر فراز حصار به نگهبان بهتر می‌دهد. این قلعه داراى دو
در ورودى است که یکى از آنها در ضلع شمالى و دیگرى در ضلع غربى قرار دارد.
عمارت و باغ اکبریه
عمارت
و باغ اکبریه، یکی از بناهای تاریخی شهر بیرجند است.باغ اکبریه در دوره قاجاریه و
توسط شوکت الملک در دو طبقه ساخته شده است. این باغ در انتهای خیابان معلم در
روستای اکبریه که از توابع استان خراسان جنوبی می باشد، واقع شده است.
باغ
اکبریه با گسترش شهری بیرجند اکنون در داخل شهر قرار گرفته است این باغ در نشست سی
و پنجم یونسکو در سال ۲۰۱۱ میلادی به عنوان میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید. باغ اکبریه در ۲۰ خردادماه سال ۱۳۷۸ در فهرست
آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است.
باغ
اکبریه شامل چند قسمت است که قدیمی‌ترین آن عمارت دو طبقه ی حشمت الملک در منتهی الیه شرقی این باغ می
باشد. دو بخش دیگر عبارتند از طبقه همکف که دارای دو دالان و راهرو نسبتا طویل است
و ارتباط میان سه بخش مهم مجموعه، یعنی باغ اصلی، باغ جنوبی و اصطبل را برقرار میکند و عمارت مرکزی با عملکرد تشریفات و
پذیرایی از مهمانان که تقریبا به عنوان هسته مرکزی باغ به حساب می آید و از تزیینات و چشمانداز بسیار عالی برخوردار است.
این
کوشک در دو طبقه ساخته شده است و دارای تزیینات منبت، مشبک و نیز ارسی با شیشههای رنگی، تزیینات گچی با طرحهای اسلیمی
و هندسی می‌باشد.
وجود درختان بلند قامت کاج در دو طرف خیابان و نیز خیابان های منتهی به خیابان اصلی
عمارت مرکزی بر زیبایی و طراوات باغ و نمای آن افزوده است.
باغ
جنوبی واقع در جبهه جنوبی و کوچکتر از باغ شمالی است. این باغ بوسیله فضاهایی چون
فضاهای خدماتی، عمارت مرکزی و دیواره غربی اصطبل احاطه شده است.
یکی
از عناصر مهم، استخر نسبتا بزرگ با طرح مربع است که بخش عمده فضای باغ را به خود
اختصاص داده است. استخر در وسط دارای سکویی مربع شکل است. باغ اکبریه که در خیابان
معلم بیرجند واقع شده است، هم اکنون در اختیار سازمان میراث فرهنگی و گردشگری است.
هم
اکنون بخش‌های مختلف باغ و عمارت اکبریه مورد استفادة ادارة کل میراث فرهنگی و
گردشگری خراسان جنوبی است. بخش احداث شده در اوایل دوره قاجار، به عنوان کتابخانه
فعال است. از بخش مرکزی که در دوره قاجار احداث شده به عنوان موزة باستان‌شناسی و
مردم‌شناسی استفاده می‌شود. بخش ساخته شده در دوره پهلوی کاربری اداری دارد و
بالاخره دیگر بخش‌ها به سفره‌خانه و چایخانه سنتی اختصاص یافته‌است.
در
موزه حیات وحش این مجموعه، نمونه‌های شاخص، کمیاب و نادری از پوشش جانوری منطقه
جنوب خراسان به ویژه شهرستان بیرجند به معرض نمایش گذاشته شده است و کمیاب ترین
گونه‌های پرندگان جنوب خراسان در این مجموعه قرار گرفته اند همچنین در موزه باستان‌شناسی
و مردم شناسی باغ اکبریه که در طبقه همکف واقع شده است، بخشی از معیشت، آداب و
رسوم، مشاغل و حرفه منطقه جنوب خراسانبه نمایش گذاشته شده است.
عمارت و باغ شوکت آباد
باغ
شوکت‌آباد در 10 کیلومتری شرق بیرجند، در کنار راه بیرجند به زاهدان در روستای
شوکت‌آباد استان خراسان جنوبی قرار دارد . این باغ با وسعتی در حدود 5/8 هکتار با
شماره 2363 در 23مردادماه سال 1378 هـ . ش در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده
است.
این
باغ در بستری کوهستانی قرار گرفته است که مربوط به دوره قاجار و از املاک امیر
اسماعیل خان شوکتالملک
بوده و به عنوان سکونتگاهی ییلاقی استفاده می‌شده و به دلیل آنکه وی وارث و فرزندی نداشت اموال او به برادرش
محمدابراهیم خان رسید و بعدها توسط اسدالله علم، وزیر دربار وقف گردید.
این
باغ دارای ورودیها،
عمارت اندرونی، فضاهای خدماتی، اصطبل، یخچال و برجهای نگهبانی می‌باشد. عمارت اصلی باغ در ضلع جنوبی و
با محور شرقی ـ غربی بنا شده است. این عمارت دارای 3 بخش است : حوضخانه ، بخش مرکزی
، اتاقهای ضلع شرقی و غربی حوضخانه .
بخش
اندرونی باغ که جنوبیترین قسمت باغ است از لحاظ طرح و معماری شباهت زیادی به خانههای مسکونی بافت بیرجند دارد. این فضا
شامل: حیاط، ایوان، هشتی، فضاهای ارتباطی، راهروها و اتاقهای متعدد در چهار ضلع حیاط
می‌باشد.
ایوان
در ضلع جنوب دارای دو ستون با مقطع دایره و دو نیم ستون می‌باشد. در مرکز حیاط، حوضی با طرح 8 ضلعی و چهار باغچه کوچک در اطراف
به چشم می‌خورد
که درختان کاج در آنها کاشته شده است.
درختان
موجود در باغ شامل درختان تزیینی، سایهدار و میوهدار از جمله چنار، کاج، سرو، هلو، انار، توت، زردآلو و تاک می‌باشد. درختان باغ بیشتر از گونه کاج می‌باشند که در میان آنها درختان عرعر،
انار و گردو به همراه بوتههای گل چون شقایق، محمدی به چشم می‌خورد. از بخشی از این باغ به
عنوان موزة تاریخ طبیعی و حیات وحش بیرجند استفاده می‌شود و بخشی دیگر به رستوران
سنتی تغییر کاربری داده است.
عمارت و باغ معصومیه
مجموعه
باغ و عمارت معصومیه در نزدیکی غرب بیرجند قرار دارد و در دوره پهلوی احداث شده
است. عمارت معصومیه که در مقابل استخری هشت ضلعی واقع شده دارای پلان چندضلعی بوده
و مانند نگینی میان باغ معصومیه می درخشد. ورودی اصلی باغ در ضلع شرقی قرار دارد
که حالا از آن استفاده نمی شود .
در
این عمارت مانند دیگر بناهای تاریخی تمام فضاها و اتاق ها به یکدیگر راه دارند،
طوری که امکان ورود به داخل ساختمان ازهر سوی عمارت میسر است، قوس های به کار رفته
در بنا از نوع هلالی بوده و نمای بیرونی آن با هره چینی آجری مزین شده است.
پلان
بنا در ضلع شرقی به حالت مدور در آمده و در جلوی آن بالکنی به چشم می خورد. در این
مجموعه علاوه بر باغ اصلی دو باغ دیگر نیز وجود دارد که در یکی از آن ها عمارتی
ساده خودنمایی می کند و دیگری بدون عمارت است.
گونه
گیاهی قالب در این باغ درخت کاج بوده و درختان میوه ای مانند زردآلو، زرشک و عناب
نیز در آن وجود دارد. باغ و عمارت معصومیه
بیرجند که قدمت آن به دوران قاجار می رسد با شماره11943 در فهرست آثار ملی ثبت شده
است.
منابع
: دانشگاه بیرجند ، مجله بیتوته ، خبرگزاری میزان ، همشهری آنلاین ، موسسه فرهنگی
هنری خراسان
دیدگاه ها